چکیده

«رابطه سرشت و رفتار انسان» از مسائل مهم انسان­شناسی است که در آن، تأثیر سرشت بر رفتار و بالعکس، از دو جهت تکوینی و ارزشی مورد بررسی قرار می­گیرد. هدف پژوهش حاضر این است که به روش تفسیر موضوعی و در جهت تبیین یکی از مبانی علوم انسانی اسلامی، مسأله یاد شده را با عنوان «رابطه سرشت و رفتار انسان از دیدگاه قرآن کریم» مورد بررسی قرار دهد.

    پرداختن به این مسأله، دارای اهمیت مبنایی در علوم انسانی است که نتایج آن باید به صورت قاعده قرآنی، مورد توجه و در حلّ شبهاتی همچون «جبری بودن رفتار با توجه به سرشت انسان»، «تفویض تام رفتار انسان به اختیار خود انسان» و «تأثیر تام وراثت و محیط بر رفتار و شخصیت انسان»، مورد استفاده قرار گیرند.   

بر اساس این پژوهش، از دیدگاه قرآن کریم، انسان دارای سرشتی متشکل از مؤلفه­های متعدد غریزی و فطری است که آن مؤلفه­ها، در میان انسان­ها، از جهت اصل وجود، مشترک ولی از جهت اوصاف وجودی شدت یا ضعف و فعلیت یا قوه داشتن، دارای مراتب مختلف هستند. نسبت به «تأثیر سرشت بر رفتار»، مفاد آیات این است که اولا: مؤلفه­های فطری، همچون مؤلفه­های غریزی، مقتضی صدور رفتارند و ثانیا: به جهت نیکی ­سرشت انسان، سرشت او مقتضی نیکی رفتار است. همچنین، نسبت به «تأثیر رفتار بر سرشت»، بعد از اثبات تغییرپذیری سرشت، آیات قرآن دلالت دارند که رفتار، بر حدوث اصل مؤلفه­های سرشت، تأثیری ندارد، اما بر شکوفایی یا عدم شکوفایی آنها از جهت «شدت و ضعف» و «فعلیت و قوه»، در هنگام حدوث تأثیرگذار است. بعد از حدوث هم، رفتار می‌تواند سبب زوال یا شکوفایی یا عدم شکوفایی آنها گردد. همچنین، رفتار بر نیک­سرشتی انسان نیز تأثیرگذار است و می­تواند سبب زوال یا شکوفایی یا عدم شکوفایی آن گردد.

کلیدواژه ­ها:  سرشت انسان، فطرت، شاکله، رفتار انسان، عوامل رفتار، رابطه سرشت و رفتار