چکیده

تحقیق حاضر با روش تفسیر موضوعی نخست «چیستی تفسیر قرآن» (تفکّر تفسیری در قرآن) را از قرآن استنباط می‌کند؛ سپس با تبیین مؤلفه‌های تفسیر و ترتّب آن‌ها بر یکدیگر، روشن می‌کند که تفسیر از نگاه قرآن، یک فرایند، و متشکل از چند مرحله‌ی مترتّب بر یکدیگر است و با تبیین مراحل فرایند تفسیر، «چگونگی تحقق تفسیر» را تبیین می‌نماید.

         آن‌چه از آیات اراده‌شده است، «حقّ» است و تفسیر (تفکّر تفسیری) عبارت است از «تبیین حقّ از باطل به‌وسیله‌ي آیات و أمثالِ تصریف‌یافته‌ي حقّ» که طی فرایندی هفت مرحله‌ای بدین قرار به‌انجام می‌رسد:  1. توجّه به همـه‌ي آيات (محتمل الربط)؛ 2. جداسازي آيات به‌ لحاظ دلالت؛ 3. شناخت روابط آيات؛    4. شناخت آیاتی که تصریف‌یافته‌ی یکدیگرند (آيات متناظر)؛ 5. جداسازي وجوه اشتراک و افتراق آیاتی که تصریف‌یافته‌ی یکدیگرند؛ 6. جداشدن مراد الهی (حقّ) از غير آن (باطل)؛ 7. حصول علم به مراد الهی (حقّ).

          شیوه‌ی قرآن کریم برای تفهیم مراد (حقّ) به بندگان، «تصریف آیات و أمثال» و امر به «نظر در کیفیت تصریف آیات و أمثال در قرآن» است: «انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيات» و این امر، با طی مراحل فرایند تفسیر، امتثال می‌گردد و مفسر را به مرتبه‌ای ارتقاء می‌دهد که در ادراک او، «حقّ» از «باطل» تبیّن می‌یابد و «علم به حقّ» حاصل می‌شود. تبیّن‌یافتن حقّ از باطل و حصول علم به حقّ یعنی: تبیّن‌یافتن معانی و مصادیق اراده‌شده از آیات و حصول علم به مراد الهی از آیات.

          قرآن کریم در دلالت بر مراد از ظواهر آیات، متکی به غیر نیست و معصومان : در مقام تفسیر قرآن کریم ـ یعنی در مقام تبیـین آن‌چه آیات در صدد اظهار آن برای عموم بندگان است ـ تعلیم‌گر اموری هستند که قرآن کریم پیش از بیان ایشان بر آن دلالت دارد و فهم آن بدون تعلیم معصومان : ممکن است؛ اما در تفاصیل معارف و بواطن آیات، متکی به بیان معصومان : است.

کلید واژه‌ها

چیستی تفسیر، چگونگی تفسیر، فرایند تفسیر، آیات، أمثال، تبیین، حقّ، باطل.