چکیده

معناشناسی زبانی که معنا را از خلال روابط معنایی واژگان آن جستجو می کند، نقش مؤثری در کشف مفاد و مرادات الهی در قرآن دارد. این تحقیق تلاش دارد با رهیافت توصیفی تحلیلی و با رویکرد انتقادی وجوه نقش معناشناسی زبانی را در تفسیر قرآن بررسی و تحلیل نماید.

در این تحقیق نشان داده شده است که ساخت روابط معنایی واژگان قرآن را بر پایه دو اصل هم نشینی و جانشینی در دو سطح زبان و گفتمان مقوله بندی می شود. روابط جانشینی واژگان قرآن در سطح زبان، در قالب نسبت های زیر نظیر: هم معنایی، شمول معنایی، چندمعنایی، و تقابل معنایی قابل تصویر است و روابط جانشینی در سطح گفتمان قرآن در قالب های گوناگون قابل دسته بندی که مهم‌ترین آنها عبارتند از:‌ مقولات مجاز،‌ کنایه، استعاره و استلزام. هم نشین ها مجموعه ای خوش ساختی از جانشین‌ها است که در قالب مؤلفه های فوق بر سطح هم نشینی و بافت زبانی خاص در متن قرآن، همایند می‌شوند و با ایجاد محدودیت‌ها در قلمرو معانی یکدیگر و ساخت یک نظام معنایی، مفاد استعمالی و مراد خداوند از جمله را اشکار می کنند. هم چنین این تحقیق نشان داده است که مؤلفه‌های یاد شده زمینه کشف میدان های معنایی آیات را در ساخت‌های برزگتر فراهم می‌آورد و میان میدان های گوناگون در سطح واژگان قرآن سیستم تشابکی ایجاد می‌کند و این فرایند، افزون بر آنچه ذکر شد، مزایای زیر را در سطح کلی به دنبال دارد: الف. در پرتوی آن جهان بینی قرآن کریم در سطوح مختلف و نظام معنایی کلان آن تفسیر می گردد. ب. نظم زبانی اعجاز آمیز زبان قرآن و نظام مندی معارف بر محور توحید هماهنگ با نظام توحید محوری عالم بیشتر آشکار می شود. ج. معناشناسی زبانی در تنقیح برخی از قواعد عام و خاص تفسیر نظیر تجزیه مفهومی واژگان، کشف قرائت صحیح، تجزیه سیاق، کشف استلزامات عقلی و نظام دلالی قرآن نقش مؤثری دارد. البته مبانی نظری برخی از مکتب های معناشناختی نظیر مکتب بن بر ایده های خطرآفرین مانند نسبیت در فهم استوار است که در این تحقیق مورد نقد وبررسی قرار گرفته است اما روش معناشناسی قومی ضرورتا بر آن مبانی ابتنا ندارد. هم چنین تحقیق حاضر با رهیافت تطبیقی برخی از کاستی هایی را که معناشناسی قومی به مثابه یک روش مستقل در حوزه مطالعات قرآنی با آن ها مواجه است نظیر بی توجهی به مفاد استعمالی،‌ تقطیع سیاق، عدم توجه به ویژگیهای گوینده و اولیای راستین او در فهم قرآن، گرایش به متن محوری و... تبیین کرده است.

کلیدواژه

معناشناسی قومی،‌ میدان معنایی، هم نشینی،‌ جانشینی، هم معنایی، شمول معنایی، تقابل معنایی،‌ قواعد تفسیر.