چکيده

علوم بلاغي با در اختيار قرار دادن مبادي فهم، قرآن پژوه را براي وصول به فهمي درست از ساختار فصيح و بليغ قرآن، ياري مي رساند و  مانند ساير علوم ادبي بر ساير علوم پيش نياز تفسير، تقدم رتبي دارد.

گسترۀ مسائل هريک از سه رشتۀ معاني، بيان و بديع، فراتر از تعداد مسائل مطرح شده است و امکان گسترش هريک از اين سه موضوع، وجود دارد و به لحاظ طبقه بندي در بهره گيري از اين سه موضوع، معاني بر بيان و بيان بر بديع، متقدم است.

براي اعتبار سخن اهل بلاغت نسبت به افراد غير متخصص، مي توان به بناء عقلاء بر مراجعه به خبره و دليل عقلي بر رجوع جاهل به عالم، استناد کرد.

مباني تفسير، متأثر از علوم بلاغي عبارت است از:

1. اعجاز قرآن

نخستين کتاب هاي اعجاز به طرح مباحث بلاغي پرداخته و در همين کتاب ها، ديدگاه صرفه (که  اعجاز دروني قرآن را به چالش مي کشد) مورد نقد قرار گرفته است. با اثبات اعجاز بلاغي قرآن به کمک دستاوردهاي علوم بلاغي، تحريف ناپذيري قرآن نيز به اثبات مي رسد. علوم بلاغي در رفع شبهات اعجاز نيز (اعم از شبهات مربوط به اعجاز بياني، شبهات تحدي و شبهات محتوايي) نقش آفرين است.

1. تحليل زبان قرآن

 أ. برخي خصوصيات بلاغي زبان قرآن مانند کاربرد مجاز، استعاره، تمثيل و کنايه در اين کتاب الهي، خاستگاه برخي ديدگاه ها در باب زبان قرآن بوده است.

ب. با بهره گيري از علوم بلاغي، مي توان سرشت زباني وحي قرآني را به اثبات رساند.

1.  تبيين حکيمانه بودن بيانات قرآن

 اثبات مصاديقي از رعايت اصل حکمت در قرآن، وابسته به بحث هاي بلاغي است از قبيل: حکمت در مخالفت با ظاهر، حکمت در کاربرد تشبيه، مجاز، استعاره، کنايه و توريه.

علوم بلاغي در برخي از قواعد تفسير نيز أثر گذار است:

1. ضرورت توجه به نقش و کارکرد تک واژگان در عبارت، و مفادي که هريک از آنها به خواننده، ارائه مي کند و لزوم نظرداشت موقعيت کاربرد هر واژه و تقدم و تأخر آن نسبت به واژگان ديگر.
2. لزوم شناخت تنوع بياني در ترکيب ها و ساختارهاي قرآن و توجه به تصوير سازي هاي قرآن از حقائق معنوي.
3.  لزوم نظرداشت قرائن سخن: در اين بحث، قرائن به دو نوع پيوسته و ناپيوسته تقسيم مي شود و نوع پيوسته نيز به دو قسم لفظي و غير لفظي، منقسم مي گردد. در ميان قرائن پيوسته غير لفظي، لحن کلام ارتباط تنگاتنگي با مباحث بلاغي دارد و عبارت است از کيفيت تلفّظ و خصوصيت گفتاري در کلام ملفوظ (لحن گفتاري) و چگونگي گزينش و به کارگيري کلمات و کيفيت ترکيب آنها در کلام مکتوب(لحن نوشتاري). در تقسيمي ديگر، قرائن به دو نوع معينه و صارفه تقسيم مي گردد و دو نوع قرينۀ مزبور درمباحث بلاغي ايجاز، مجاز و کنايه مورد توجه است.
4.  در نظر گرفتن دلالت ها از قبيل مطابقه، تضمن و التزام که در شکل گيري علم بيان نقش آفرين است. نيز دلالت هاي اقتضاء، تنبيه و اشاره که در علوم بلاغي مصاديقي به خود اختصاص داده است.

در بررسي عملکرد تفسيري مفسران با دو رويکرد افراطي (با اصل انگاري برخي ابعاد ادبي)، تفريطي (با کم توجهي به جايگاه علوم بلاغي) مواجهيم. رويکرد سوم که اعتدالي نام گرفته ضمن پرداختن به ابعاد ادبي و بلاغي آيه، از ساير ابعاد تفسير نيز غافل نمانده است.