چکیده

تفسیر المنار یکی از تفاسیر مهم اهل سنت و از پر آوازه ترین تفاسیر قرن چهاردهم است. این تفسیر در برهه ای پای به عرصه نهاد که افکار واندیشه های جدید در میان اندیشمندان مسلمان گسترش یافته و مسلمانان در پی آشنایی با دو رویه تمدن جدید در تکاپوی بازیابی عظمت از دست رفته و ریدن به پیشرفت و ترقی بودند. پدیدآورندگان المنار از فعالان عرصه اجتماعی و فرهنگی و از پیشگامان نهضت اصلاح طلبی و بازگشت به قرآن بودند و با رویکردی نو به تفسیر قرآن اقدام کردند. بدین سان شناخت و شناسایی برجستگیها، کاستیها، روشها و مبانی تفسیری تفسیر المنار به عنوان یکی از تفاسیر مهم قرن اخیر موضوعی شایسته پژوهش است. تفسیر المنار آغازگر گرایش اجتماعی در تفسیر به شمار می رود. نگاه المنار به قرآن، نگاهی هدایت جویانه است. پدیدآورندگان المنار در پی آنند تا از طریق ارائه نشان های هدایتی قرآن، مسلمانان را با مفاهیم اجتماعی قرآن آشنا ساخته، راه رسیدن به سعادت دنیا و آخرت را بنمایانند. یکی دیگر از مشخصه های مهم المنار، عقل گرایی در تفسیر است. عبده امام و پیشوای مدرسه عقلی جدید شمرده شده است. المنار عقل را به عنوان یکی از منابع فهم قرآن در جایگاهی بلند نشانده و تلاش گسترده ای در نشان دادن سازگاری دین و عقل به انجام رسانده است. از نگاه پدیدآورندگان المنار، مهمترین منبع برای فهم قرآن، خود قرآن است. بر همین اساس، روایات در المنار از جایگاه والایی برخوردار نیستند و نیز قواعد بلاغی و بیانی موجود در کتابهای بلاغت، قوانینی قطعی برای تبیین نکته های بلاغی و ظرائف بیانی قرآن به شمار نیامده اند. المنار موضع قاطعی در برابر اسرائیلیات برگزیده و تفسیر وجوه مبهم قصه های قرآن را بر اساس روایات اسرائیلی افرادی چون وهب بن منبه به هیچ روی برنمی تابد. پدیدآورندگان المنار به اهداف و مقاصد قرآن توجهی بلیغ داشته و بر پایه آن به تبیین اسلوبهای بیانی قرآن و پاسخ پرسشهایی درباره قصه های قرآن همت گماشته اند. با آنکه تفسیر المنار برجستگیهای شایان توجهی دارد، کاستیهایی نیز دارد که از جمله آنهاست، تأویلهای ناروای برخی آیات؛ زیاده روی در تفسیر اجتماعی؛ و مهمتر از همه گرایشهای وهابی گری و ضد شیعی که در انکار شفاعت، انکار نزول آیه مباهله در منزلت اصحاب کساء علیهم السلام و ... نمود یافته است. شیوه المنار در طرح بحثهای گوناگون قرائی، لغوی، ادبی اجتماعی و ... از انسجام خاصی برخوردار نیست، بحثهای مختلف درهم آمیخته اند، و ترتیب و جایگاه ویژه ای برای هر بحث لحاظ نشده است. پدیدآورندگان المنار به رغم آنکه دیدگاه افرادی چون سر سیداحمد خان که تمام معجزات قرآن را مادی گرایانه توجیه نموده است نمی پذیرد، خود موارد بسیاری از آیات بیانگر معجزه را توجیه و از وجه اعجازی تهی می دانند. ایشان به ویژه هر آیه ای را که بیانگر زنده شدن انسان یا حیوان مرده ای به صورت اعجاز باشد تأویل می کنند. به نظر می رسد این حساسیت بی ارتباط با اعتقاد شیعه به رجعت نباشد.