چکیده

یکی از بهترین و جامع­ترین ویژگی­های اخلاقی از نظر قرآن کریم، تقوای الهی است که تأثیر به سزایی در سعادت ابدی انسان و کرامت اکتسابی او نزد پروردگار دارد. مراد از تقوا در قرآن این است که انسان با ایمان به خدا و امتثال از اوامر و اجتناب از نواهی او، خود را از شقاوت اخروی حفظ نماید. حالت مطلوب و ایده­آل تقوا زمانی محقق می­شود که بصورت یک ملکه­ی ثابت نفسانی دربیاید. شکل­گیری این صفت به عنوان یک هدف ارزشمند، متوقف بر طی­نمودن مراحل متعدّد و متوالی است که در قالب یک فرایند قابل پیگیری می­باشد.

در این پایان­نامه تلاش شده با جمع­آوری، دسته­بندی و تحلیل آیات به روش تفسیر موضوعی، فرایند مورد نظر قرآن، به عنوان مسئله­ی تحقیق، کشف و شناسایی شود. بدون شک تحقّق تقوای الهی، بدون درنظرگرفتن مجموعه­ی نظام­مند مقدّمات آن، نتیجه­بخش نخواهد بود.

بنابر یافته­های تحقیق، «علم»، «میل» و «عمل»، به ترتیب، سه گام اصلی در این مسیر هستند که با شرایط خاصی منتهی به نتیجه­ی نهایی می­شوند. نقطه­ی شروع از آنجاست که آگاهی­هایی برای انسانِ متقّی حاصل ­می­شود. شناخت مبدأ، معاد، راه و راهنمایان، جزو سرچشمه­های اولیه­ی تقوا به شمار می­آیند. البته شرط اثرگذاری آن، ذکر و یاد دائمی معلومات است.

در گام دوم انفعالات و احساساتی در فرد شکوفا شده و فعلیّت می­یابد. امیال لازم در اینجا شامل سه عنوان کلّیِ خوف، رجاء و محبت نسبت به متعلّق­های شناختی می­شود که برانگیخته­ شدن آنها در برآورده­ نمودن تقوای دینی مؤثر است. شرط عبور از این مرحله­ غلبه­ی امیال متعالی بر دانی و رسیدن به عزم و اراده­ای راسخ است.

مرحله­ی پایانی انجام اعمال و رفتارهای اختیاری است. به طور کلّی ایمان و عمل صالح، رفتارهای جوانحی و جوارحیِ لازم در این مرحله محسوب می­شوند. شرط اثربخشی آنها برای تشکیل خروجی نهایی فرایند، یعنی ملکه­ی نفسانی تقوا، عبارت است از تکرار و استمرار رفتار.

واژگان کلیدی: تقوا، ملکه­ ی تقوا، فرایند، علم، میل، عمل، قرآن کریم.