چکیده

اقتصاد و معیشت و زمینه‌های پیشرفت اقتصادی از جمله مباحث و دغدغه‌های اساسی در هر جامعه‌ای است. مکاتب مختلف هر کدام برای پیشرفت اقتصادی جامعه راه‌کاری ارائه داده‌اند و دیدگاههای مختلفی در این باره پدید آمده است. قرآن به عنوان کتاب جامع نیازهای هدایتی انسان در این باره چه دیدگاهی دارد و چه عوامل و موانعی را برای پیشرفت اقتصادی جوامع مطرح کرده است؟

در این تحقیق با مطالعه اکتشافی آیات قرآن و به روش توصیف و تحلیل در قالب تفسیر موضوعی پرسش فوق را بررسی کرده  که خلاصه آن به این شرح است:

از نظر قرآن عوامل پیشرفت اقتصادی در دو دسته معنوی و مادی تقسیم می‌شود. عوامل معنوی نیز خود دو دسته‌اند یکی آن‌که در حوزه اختیار آدمی است و دیگری فقط به مشیت الهی بستگی دارد.  ایمان در راس عوامل معنوی جای دارد. گام اول برای رسیدن به تقرب الهی و در نتیجه دستیابی به برکات آسمانها و زمین ایمان به خداست. عمل صالح نیز در مرتبه بعدی قرار دارد. خداوند در قرآن به رابطه مستقیم بین عمل انسان و پیامدهای آن از جمله گشایش‌های اقتصادی اشاره کرده و حیات طیبه را جز در سایه عمل صالح امکان‌پذیر نمی‌داند. از دیگر عوامل بسیار موثر در پیشرفت اقتصادی تقوا است. انسان در صورت داشتن تقوا به ویژه تقوای اقتصادی قطعا مسیر تکامل و پیشرفت را طی خواهد نمود. همچنین خداوند در برخی آیات صبر و پایداری بر باورهای اساسی دین را جزء عوامل پیشرفت اقتصادی مطرح نموده و رسیدن به برخی از خیرات و برکات دنیوی را در صبر در برابر سختی‌ها و گرفتاریها برمی‌شمرد. شکر نیز از عواملی است که در صورت عمل به آن (چه شکر قلبی، چه زبانی و چه عملی)، خداوند به طور قاطع مزید نعمت را قرین آن ساخته و باعث جلب نعمتهای دیگر نیز می‌گردد. در اهمیت عامل استغفار همین بس که در برخی از آیات در صورت استغفار، چندین نعمت بزرگ مادی را برای انسان بشارت می‌دهد از قبیل بارش فراوان باران، فزونی اموال، فزونی فرزندان، باغهای پرثمر و رودهای پرآب. حکایت انفاق در راه خدا و رسیدن به آسایش و پیشرفت اقتصادی نیز، حکایت دانه‌ای است که هفت خوشه رویانیده که در هر خوشه صد دانه باشد که قرآن به آن اشاره کرده است. لذا انفاق از تجارتهای پرسود است. ذکر نیز از عوامل موثر در پیشرفت اقتصادی است. رابطه ذاکر و مذکور، رابطه متقابل است. کسیکه در تمام لحظات زندگی‌اش به یاد خدا باشد، قطعا خداوند نیز در مشکلات و سختی‌ها به یاد اوست. توکل نیز از مفاهیم امید‌آفرین و نیروبخشی است که با داشتن آن هم باعث تقویت اراده و تحکیم مقاومت است و هم برکات مادی و معنوی را به دنبال دارد. همچنین دعا و به ویژه نماز از عوامل پیشرفت اقتصادی است. دعا یعنی روی آوردن و دست نیاز به درگاه خداوند بی‌نیاز که اگر با شرایطش صورت گیرد، درهای بسته به روی انسان گشوده می شود و با کمک گرفتن از نماز اراده آدمی در رسیدن به اهداف بلند تقویت می‌گردد. اراده الهی به عنوان عاملی که در حوزه اختیار انسان نیست، در رساندن نعمت به بنده از عوامل اساسی است؛ چون قبض و بسط برکات الهی به دست پرتوان خداست.

دیدگاه قرآن در باب عوامل مادی پیشرفت اقتصادی را می‌توان در 9 مورد زیر خلاصه کرد: اول تلاش انسان که از عوامل کلیدی و بسیار موثر در ترقی هر جامعه‌ای است و از سرمایه‌های مهم هر کشوری به حساب می‌آید و شاید بتوان گفت عوامل دیگر به نحوی به این عامل وابسته است. توزیع عادلانه ثروت نیز تاثیر به سزایی در گشایش و رفاه حال انسانها دارد. به طوری که بنابر نظر متخصصان، بسیاری از عوامل در صورتی سودمند می‌باشند که در سایه سار اجرای عدالت اقتصادی صورت گیرد. یکی دیگر از عوامل اساسی در رشد و بالندگی اقتصادی، وجود امنیت در جامعه است. در یک فضای امن ابعاد اقتصادی کشور تعالی پیدا می‌کند. از عوامل دیگر پیشرفت اقتصادی در قرآن می‌توان به زمین اشاره کرد. همین طور دام و دام پروری جایگاه خاصی در پیشرفت اقتصادی بشر دارد که قرآن نیز به این عامل ارزشمند و اثرات و برکات مادی آن اشاره نموده است. آب نیز از عوامل مهم حیاتی و زیستی است که خداوند در قرآن حدود 15آیه درباره فوائد و برکات آب آورده است. خداوند در قرآن از باد به عنوان «اذاقه رحمت» یاد کرده است که به معنی فرستادن نعمتهای مختلف بوسیله وزش باد است. عامل دیگر، معادن است که حرف نخست را در تامین مواد اولیه را می‌زند که حکم خوراک ورودی صنایع را دارد. در قرآن نیز با لفظ «منافع» از این عامل یاد نموده است.

فهم بایسته عوامل پیشرفت با شناخت موانع پیشرفت اقتصادی که در قرآن آمده کامل می‌گردد. قرآن پنج مانع راه پیشرفت را به شرح زیر بیان کرده است. گناه از مهمترین موانعی است که باعث بسته شدن درهای رحمت الهی شده و حتی بسیاری از حوادثی از قبیل خشکسالی، زلزله، سیل و ... ارتباط مستقیمی با عملکرد بد انسان دارد. بر اساس آیات و روایات غفلت از یاد خدا نیز از موانع پیشرفت است و غافلان در معیشتشان با سختی روبرو می‌شوند. ناسپاسی نعمت نیز از صفات ویرانگری است که پیامدهای آن مانند قحطی و ناامنی در همین دنیا گریبان انسان را می‌گیرد. همچنین اسراف و مصرف‌گرایی از موانعی است که اقتصاد کشورها را فلج می‌کند و فقر، کاهش تولید و فاصله طبقاتی را به دنبال دارد. در پایان ربا را می‌توان از موانع پیشرفت نام برد و قرآن تباهی درآمد ربوی را هشدار می‌دهد. ربا خواری با رشد اقتصادی هماهنگ نیست و مانع پیشرفت، ثبات و توزیع عادلانه درآمد می‌شود.

کلید واژه: قرآن، پیشرفت، اقتصاد، پیشرفت اقتصادی، حیات طیبه